Blikvanger met toekomstperspectief?

In navolging van het Bosco Verticale in Milaan heeft Utrecht binnenkort ook een ´verticaal bos´: Wonderwoods geheten: twee torens begroeid met maar liefst 280 bomen, 6000 struiken en in totaal 19.000 planten. Op uitnodiging van de Stichting Hoogbouw gaven de samenwerkende architectenbureaus, bouwbedrijven, groenbedrijf en constructiebedrijf presentaties. Daarna volgde een projectbezoek. Ik was nieuwsgierig en ging er naar toe. Is Wonderwoods louter een eyecatcher of biedt het ook nieuwe inzichten voor de stedenbouw van de toekomst?

Vergroening en verduurzaming

Zoals de meeste andere steden heeft Utrecht meer woningen nodig. De Domstad bouwt daar waar verdicht kan worden. Bijvoorbeeld aan de Jaarbeurszijde van het Centraal Station. Dat gebied transformeert tot Beurskwartier en is door de stad benoemd tot ‘Healthy Urban Quarter’. ‘Bij de sprong over het spoor wil Utrecht een een groen statement maken in een wereld van beton en auto´s´, vertelt Jeroen Schilder, architect bij MVSA. De weelderige begroeiing van bomen en planten van Wonderwoods draagt bij aan het zuiveren van de lucht, het reguleren van de temperatuur, het stimuleren van de biodiversiteit en van het verbinden van het groen in de stad en in de omgeving.

De bouwmassa bestaat uit twee zich verjongende torens van 105 meter en 70 meter hoog. Ze zijn ontworpen door respectievelijk Stefano Boeri Architetti (van het Bosco Verticale) en MVSA Architects uit Amsterdam. De hoogste toren is weelderig begroeid; de lagere heeft veel groen aan de binnenzijde: in wintertuinen en in een atrium, en heeft een groen dak. De volumes trappen af aan de zijde van de aangrenzende geplande laagbouwwijk: Wonderwoods verbindt de hoogbouw rondom het station met de lagere delen van het Beurskwartier.

Weloverwogen is gekozen voor twee gematigde hoge torens: de begroeing in het Nederlandse klimaat zou niet goed blijven op een hoge toren. Ook speelde bij de keuze voor twee lagere torens de energiehuishouding een rol. De nationaal geldende BENG-norm (Bijna Energie Neutraal Gebouw) vereist een luchtdichte schil. Een hoge, slanke toren heeft veel gevel en weinig kubieke meters inhoud wat een negatief gevolg zou hebben op de energiehuishouding.

De duurzame energiebronnen waarvan Wonderwoods gebruik maakt zijn WKO (warmte-koude opslag), het stadswarmtenet, warmtepompen en zonnepanelen. Omdat er geen ruimte is voor de zonnepanelen vanwege de groene terassen zijn de zonnepanelen elders geplaatst. BENG staat toe dat zonnepanelen worden uitgeplaatst op een ander gebouw binnen een straal van 10 kilometer.

Het plot van 120 × 60 meter is gescheiden door een straatje. Een oplossing die zorgt voor de menselijke maat.
De bouwvolumes zijn onderverdeeld in appartementen, kantoren, een restaurant en horeca.

Programma

De stedenbouwkundige vergissing van een dode plint is voorkomen: met veel aandacht is een variatie van grote en kleinere retail, kantoren, woningen en een culturele instelling ondergebracht in een verhoogde plint. De verdiepingen bieden ruimte aan kantoren en aan woningen: 250 huur- en 160 koopwoningen. Van de 250 huurwoningen hebben er 60 een middenhuur. De prijzen van de koopwoningen varieren van € 350.000 tot € 2,7 miljoen. In tegenstelling tot de 20% sociale huur die normaal gesproken in Utrecht gereserveerd wordt voor nieuwbouw ontbreekt sociale huur in Wonderwoods.

Verrassend genoeg loopt over de terrassen van het gebouwcomplex een publiek toegankelijke groene route. Dit opgetilde park met een lengte van 4 kilometer is toegankelijk via een restaurant op de zevende verdieping. Bij het restaurant verbindt een brug over het straatje de twee torens. Naast het restaurant komt een educatief centrum over duurzaamheid. De culturele instelling op de begane grond van de MVSA- toren is een internationaal museum op het gebied van digital art, Nowhere. In Nowhere wordt een nieuw soort multi sensorische en interactieve digitale kunst tentoongesteld waarmee het publiek zich actief bezighoudt. Dat in de kern van de ruimte geen daglicht komt, is in dit geval niet bezwaarlijk.

Constructie en materialisering

Op een fundering van 900 palen samen 12 kilometer lang staat de constructie van beton, staal en hout. Waar in Nederland hout geconstrueerde hoogbouw al wordt toegepast, beperkt het houten deel van Wonderwoods zich tot houten wandelementen. De ecologische voetafdruk van hout is veel lager dan van beton en van staal. Bovendien slaat hout CO2 op. Ook is hout makkelijk te hergebruiken en verkort het de bouwtijd. Staal wordt gebruikt om zeer hoge lasten te kunnen opvangen. Het gewicht van de plant- en boombakken en het overige programma van eisen zal aan de materiaalkeuze ten grondslag hebben gelegen.

De gevels van Wonderwoods bestaan uit prefab gevelelementen: de buitenmuur, de isolatie laag, de binnenmuur, de kozijnen en de planten- en bloemenbakken zijn in de fabriek tot complete gevelelementen verwerkt. Ze worden in verticale stand van de vrachtwagen gehesen en gemonteerd. Het is wonderlijk om te vernemen hoe goed doordacht dit bouwproject wordt uitgevoerd, inclusief het duurzaam scheiden, beperken en afvoeren van afvalstromen. De betonnen buitenmuren hebben door het keramisch beslag een mediterraan tintje. De MVSA-toren heeft een andere materialisering, een deels eigen kleurstelling en de voor MVSA kenmerkende ronde hoeken.

De boom- en plantenbakken zijn in de fabriek voorzien van leidingen, sensoren en aarde. Ze rusten op 28 cm dikke consoles.

Een boombak (links op de foto) is meer dan manshoog en weegt maar liefst 15 tot 18 ton.

Groene gevel van plantenbakken en boombakken met schuine fronten. De plafonds van de balkons/loggia’s zijn met tropisch hout afgewerkt.

(Onderhoud van) De leefomgeving

De planten en bomen worden ingenieus geirrigeerd met regenwater dat wordt verzameld en opgeslagen op de daken en in de kelders. Sensoren in de planten- en boombakken meten de temperatuur en de vochtigheid. Ze geven aan hoeveel water waar nodig is. Het water stroomt door de leidingen in de gevelelementen naar de planten.
De twee verdiepingen hoge wintertuinen liggen achter glazen geveldelen die automatisch open en dicht gaan al naar gelang de windkracht en temperatuur die wordt gemeten door censoren.

De vegetatie op het gebouw is geïnspireerd op die van het Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug. Jaren voor de bouwaanvang zijn de bomen en planten geselecteerd en opgekweekt. Om te voorkomen dat de bomen van het gebouw af waaien is ieder exemplaar voor iedere plek getest in een windtunnel. De testresultaten bepaalden de uiteindelijke selectie van bomen op soort, grootte, breedte en kruinomvang. Spanbanden houden de bomen op hun plaats. Zo’n onderzoek is in Nederland nog niet eerder gedaan. Het predikaat innoverend is hier op zijn plaats.

De Koninklijke Ginkel Groep is verantwoordelijk voor de groenproductie, -aanleg en voor het groenonderhoud gedurende een contractperiode van 25 jaar. Welstand eist dat het groen in goede conditie blijft.

Het snoeien van de planten gebeurd door groenwerkers die met touwen de gevels afgaan. Daartoe zijn bij de plantenbakken speciale openingen aangebracht. De gebruiker/bewoner betaald voor het groenonderhoud € 16 per maand.

Locatie en mobiliteit

Pal naast het Centraal Station Utrecht gelegen is de bereikbaarheid van Wonderwood met het openbaar vervoer zeer goed. Passend bij een ‘Healthy Urban Quarter’ en bij de trend van het terugdringen van de auto zijn voor de 420 woningen slechts 50 (ondergrondse) parkeerplaatsen gebouwd. Het lage aantal parkeerplaatsen moet het gebruik van het openbaar vervoer en van deelauto’s stimuleren. De woordvoerder van Volker Wessels, samen met Boele & van Eesteren de twee verantwoordelijke bouwbedrijven van Wonderwoods, vertelt dat belangstellende kopers en huurders hun mobiliteitsgedrag hierop willen aanpassen. Voor het bedrijfsleven blijkt Wonderwoods een aantrekkelijke alternatieve kantorenlocatie te zijn voor de peperdure Zuidas in Amsterdam.

Woningplattegrond

De woningplattegrond is een belangrijke graadmeter voor de woonkwaliteit. In de presentaties werd daar geen aandacht aan gegeven maar tijdens het projectbezoek krijg ik de kans een woning van binnen te zien. We bezoeken een hoekappartement op een van de lagere verdiepingen in de hoge toren. Het hoekappartement heeft een aantrekkelijk balkon aan twee zijden met op de hoek een lage glazen deur als windscherm. Het hoekappartement is van twee zijden belicht. De appartementen liggen aan een donkere gang. Aan de andere zijde van de gang liggen de bergingen. Vanwege de diepte van de bouwmassa kan het binnenste van de ruimte niet met appartementen worden benut omdat daar geen natuurlijk licht komt. Maar door aan de binnenzijde bergingen te situeren, wordt de ruimte toch helemaal benut.

Op internet staan plattegronden van appartementen van 45 m2 (verkoopprijs € 355.000) en 71 m2 (€ 640.000). Deze appartementen liggen op hoger gelegen etages in de hoogste toren tussen grotere hoekappartementen. Deze appartementen krijgen van een zijde natuurlijk licht binnen.
De hoekappartementen van 83m2 (€ 640.000) hebben tweezijdige belichting.
Een loft van 221m2 bestaande uit twee woonlagen (2,3 miljoen), heeft eenzijdige belichting maar door een brede gevel wel veel licht.

Het ideaal van de doorzonwoning uit de jaren ’60, ’70 en ’80 is al enige tijd verlaten. Ik ben zelf opgegroeid in woningen uit die periode. Bij vrienden die een nieuw stadsappartement hebben bemachtigd, merkte ik een eenzijdige natuurlijke lichtinval op. Dat beeld wordt deels bevestigd in Wonderwoods. Ook ontsluitingsruimten zijn niet meer automatisch van natuurlijk licht voorzien zoals een portiek of galerij vroeger. Voor meerzijdig belichte woningen in een diep bouwvolume zijn ruime atriums, binnenhoven of lichtschachten nodig. Die extra ruimte kost geld en ruimte.

Wonderwoods, gang met bergingen grenzend aan de gang met woningontsluitingen.

Na het projectbezoek lees ik een recente publicatie van bureau De Zwarte Hond over de ontwikkeling van de woningplattegrond. Sinds de jaren ´80 zijn woningen kleiner, dieper en donkerder geworden. De verklaring ligt in de verhoging van de comforteisen die hebben geleid tot hogere gevelkosten. Om toch bouwkosten en energie te besparen is bezuinigd op de geveloppervlakte.1 Typisch voor de Nederlandse zuinigheid?

Waarden als ‘woongenot, eigenheid en je thuis voelen’ zouden zijn ondergesneeuwd ten gunste van de technische en economische opgave en ten gunste van constructie en exterieur. Wat resteert zijn efficiënte maar ‘karakterloze’ standaard plattegronden. Het begrip ´hokkerig´ kennen velen wellicht.

Afbeelding De Zwarte Hond. The Cube, Amsterdam, plattegrond met ingebouwde meubels en doorloopmogelijkheid.

Afbeelding De Zwarte Hond. Hart van de Waalsprong, Nijmegen, plattegrond met twee leefruimtes en doorloopmogelijkheid.

Afbeelding De Zwarte Hond. Buiksloterham, Amsterdam, plattegrond met schuifdeuren, inbouwkasten en doorloopmogelijkheid.

Publieke ruimte en maatschappelijk rendement

Zal het publieke park van Wonderwoods publiek toegankelijk blijven? Er zijn voorbeelden van het sluiten van publieke routes over gebouwen. De openbare route over het Sluishuis sluit tegenwoordig om 16.00 uur vanwege te grote drukte. De publieke route van het booking.com gebouw is wel aangelegd maar is nooit voor het publiek opengesteld zoals aan de omwonenden vooraf wel werd beloofd. Harmonie vinden tussen de belangen van private gebruikers en publieke gebruikers blijkt niet altijd eenvoudig.

Al met al lijkt Wonderwoods een grensverleggend project dat met toewijding en volharding is doorgedacht en doorgezet. Het scoort duidelijk op leefbaarheid en milieu door een enorme input van groen en gebruik van hernieuwbare energiebronnen. Het is een groen statement op het schakelpunt van de uitbreiding van het centrum. Met publieke voorzieningen voor Utrecht, de bewonersgemeenschap van de nieuwe wijk Beurskwartier en voor bezoekers aan Utrecht.

Met een deel middenhuur als laagste huurprijs zal Wonderwoods niet voor iedereen bereikbaar zijn. Ik woon zelf in een gemengde buurt en ervaar dat als inspirerend. In een gemengde buurt leer je dat de een niet voor de ander hoeft onder te doen en dat tegelijkertijd mensen sterk van elkaar verschillen. Het is te hopen dat van de mooie voorzieningen van Wonderwoods een divers publiek gebruik kan (blijven) maken.

Out there, #4 Woningplattegronden, De zwarte hond, Rotterdam 2022 ↩︎